Stemlessen ========== In: Het geweten van de elektronische overheid. Vijf jaar Burger@Overheid.nl (2002-2007), lustrumbundel, dec. 2007, p.100. Het afgelopen jaar hebben twee commissies rapport uitgebracht over het onderwerp `stemmen', naar aanleiding van de controverses die onstaan zijn door de acties van de stichting "wijvertrouwenstemcomputersniet.nl". De commissie "Hermans" heeft teruggekeken om te zien `hoe het zover heeft kunnen komen'. De commissie "Korthals Altes" heeft vooruitgekeken en geadviseerd over hoe het nu verder moet. Ikzelf ben lid geweest van deze vooruitkijk commissie en wil hier met enige distantie de ontwikkelingen in een breder perspectief plaatsen. Om te beginnen valt op dat de stichting ongelooflijk effectief geweest is: zelden heeft een actiegroep zo snel en zo vergaand politieke en bestuurlijke invloed gehad. De stichting heeft een heldere boodschap gehad (stemcomputers zijn niet controleerbaar), onderbouwd met technisch goed onderlegde uitspraken (gamecomputers zijn beter beschermd tegen manipulatie), in combinatie met een effectief media optreden, bestaande uit een mix van stunts (demonstratie van de kwetsbaarheid van zelf aangeschafte stemcomputers), veelvuldige interviews, en informatieve webpagina's en nieuwsbrieven. Daarnaast heeft de stichting de juridische weg bewandeld, via systematisch `wobben' (waarvan de resultaten direct op de eigen webpagina's verschenen) en aanvechten van allerlei goedkeuringen in kort geding. Wat opvalt is dat assertieve, goed-onderlegde individuen kennelijk zeer effectief kunnen optreden tegen wat zij beschouwen als "the wrong kind of ICT". Voor een overheid met grote e-ambities moet dit een helder signaal zijn waarmee in de toekomst rekening gehouden dient te worden. Onze commissie heeft uitgebreid en breed geadviseerd over de toekomstige inrichting van het stemproces. Het is niet de bedoeling dat advies hier nog eens te herhalen. Voor mijn betoog is het wel belangrijk de `stemprinter' eruit te lichten. Dit nieuw voorgestelde apparaat werkt als volgt: de kiezer bepaalt op het touchscreen van de stemprinter zijn stem. Het apparaat slaat zelf niks op, maar drukt de stem af via een ingebouwde printer. De kiezer controleert of op de print inderdaad de bedoelde stem staat en deponeert, indien dit inderdaad zo is, het papier in een stembus. Pas dan is de stem uitgebracht. Indien de controle negatief uitvalt meldt de kiezer dit aan de voorzitter van het stembureau, die vervolgens de afdruk vernietigt en de kiezer een nieuwe stemmogelijkheid biedt. Aan het eind worden de stemprints elektronisch geteld, ongeveer zoals een bank biljetten telt. Wezenlijk aan dit alternatief is dat de kiezer centraal staat. De kiezer staat niet langer ontredderd voor een traditionele stemcomputer waarvan volstrekt onduidelijk is wat er intern gebeurt met de uitgebrachte stem. De nieuwe stemprinter daarentegen is "rond de kiezer" ontworpen. De kiezer is de cruciale schakel die volledig zicht en controle heeft. Zijn er uit deze ontwikkelingen bredere lessen te trekken? Zijn andere sectoren binnenkort aan de beurt, dank zij een nieuwe stichting `wijvertrouwenXniet.nl', waarbij X kan zijn: OVchip kaart, elektronisch patie"nten- of kind-dossier, burgerservicenummer, dataretentie etcetera. Kenmerkend voor de ontwikkelingen op deze gebieden is dat ze over burgers heen walsen, zonder zorgvuldige aandacht voor individuele belangen. De propaganda bij de invoering richt zich op het vermeende `gemak', de `veiligheid', de `onvermijdelijkheid' of de `vooruitstrevendheid'. Bij de invoering van stemcomputers in de jaren negentig werden vergelijkbare argumenten gebruikt. Mijn interpretatie is: tenzij de individuen over wie het gaat centraal staan, met daarbij werkelijke openheid en individueel zicht en controle op de gegevensstromen, zullen e-ontwikkelingen het serieuze risico lopen door assertieve grassroot groeperingen onderuit gehaald te worden. We kunnen ons een paar nieuwe commissies besparen. Bart Jacobs Bart Jacobs is hoogleraar softwarebeveiliging aan de Radboud Universiteit van Nijmegen.