Tweegesprek op Toernooiveld in Nijmegen (deel 1)
Stemmachines in Nederland betrouwbaar

Burgerzaken & Recht 6, juni/juli 2004, 248-249.
Interviewer: Alfred Zebregs.

De uitnodiging was gedaan op het Congres Burgerzaken 2004 in
Noordwijkerhout (1). Jan Groendendaal, dè man van de
stemmachinesoftware in Nederland was `not amused' door de stellingname
van Bart Jacobs, hoogleraar `Software Security and Correctness'. Zijn
principiële kanttekeningen bij de betrouwbaarheid en veiligheid van
stemmachines of stemPC's en bij het gebrek aan openheid over de
gebruikte software, heeft Jan Groendendaal toch een beetje ervaren als
'stemmingmakerij'. Temeer daar in dezelfde tijd ook in Ierland een
controverse speelde over het gebruik van 7000 door Nedap/Groenendaal
geleverde stemmachines. Ook in de pers in Nederland verschenen
artikelen waarbij de indruk werd gewekt dat stemmachines onbetrouwbaar
zouden zijn. Dus kwamen er Kamervragen, die weliswaar door minister De
Graaf uitgebreid (en `niets aan de hand') zijn beantwoord, maar toch
...  er blijft een beeld hangen. Wordt `de soep echt zo heet gegeten'?
Tijd voor een goed gesprek waarvan deel 2 in de volgende B&R staat.   

Naast professor Bart Jacobs en Jan Groenendaal neemt ook Henk
Steentjes, bij Nedap verantwoordelijk voor de verkiezingssystemen,
deel aan het tweegesprek, bedrijfsleven tegen de wetenschap. Steentjes
heeft een stemmachine meegebracht om medewerkers en studenten van Bart
Jacobs na afloop van de discussie bij te praten over alle ins and outs
van de stemmachine.

Met de stelling dat er geen aanwijzingen zijn dat de in Nederland
gebruikte stemmachines niet betrouwbaar zijn, is het spel direct op de
wagen. Bart Jacobs: `Die stelling kan ik onderschrijven. Ik heb ook
nooit beweerd dat ze niet betrouwbaar zijn'.

Daarmee lijkt direct eigenlijk al veel kou uit de lucht, maar... `Ik
heb nooit willen suggereren dat er daadwerkelijk onheuse dingen
plaatsvinden. Het is mijn altijd te doen geweest om een fundamenteel
punt. Bij het stemmen met gewone papieren stembiljetten hebben
burgers in Nederland het fundamentele recht om de telling van de
stemmen bij te wonen (2). De vraag is wat daarvan overblijft als je het
stemproces gaat automatiseren via stemmachines, stemcomputers of door
Kiezen op Afstand met de computer thuis mogelijk gaat maken.'

 
Openheid of geslotenheid

`Er is een groeiende consensus aan het ontstaan in de academische
wereld maar ook in de politieke en ambtelijke dat dit soort zaken
opener moeten'. Dat is het fundamentele, principiële punt. Dat heeft
onder andere te maken met een aantal incidenten in vooral de
VS. Jacobs wenst uitdrukkelijk te abstraheren van stemmachines of
bedrijven in Nederland, maar het gaat fundamenteel om `openheid of
geslotenheid in onze democratie'. Ofwel `hoe ga je om met gevoelige
zaken die met beveiliging te maken hebben. De laatste jaren is een
beeld aan het ontstaan dat openheid bijdraagt aan beveiliging. Dat
gaat tegen de intuïtie in, want de natuurlijke reflex van mensen is
toch `we houden het onder de pet'. Dan weet niemand hoe het zit; kan
het niet misbruikt worden. Maar die opvatting is steeds moeilijker te
hanteren, omat allerlei dingen uiteindelijk toch uitlekken. Bovendien
wordt daarbij ook impliciet de veronderstelling gehanteerd dat wat
onder die pet zit wel goed is. Dat blijkt niet altijd zo te zijn'.

Jacobs heeft dan het voorbeeld van de Diebold voting machines in de VS
waarbij  enige ophef is ontstaan over zowel de beveiliging van de
machines en politieke connecties van het bedrijf. Hij heeft een
artikel gelezen van wetenschappers die de uitgelekte source code
geanalyseerd hebben. `Tenenkrommend. Wat daar aan beveiligingsfouten
is gemaakt'.

Jan Groenendaal brengt daar tegen in dat `de Kiesraad van de staat
Georgia heeft laten weten dat daar met het Diebold-systeem een
vlekkeloze verkiezing heeft plaatsgevonden'.

Hoe dit ook zijn, Jacobs pleit voor openheid en controleerbaarheid en
denkt dat door gebruik te maken van open source een en ander bereikt
kan worden.(3)

 
Onafhankelijk testinstituut

Henk Steentjes heeft aan dat `in tegenstelling tot de VS er in
Nederland altijd de eis is geweest om die stemmachines te laten
keuren(4). Het is niet zo dat men er maar op moet vertrouwen dat Nedap
of welke fabrikant dan ook het wel goed doe...'

Steentjes legt uit dat `de bouwplannen, de schema's, de hardware en de
software allemaal ter beschikking zijn gesteld van TNO, een
onafhankelijk, objectief en deskundig testinstituut. Dat biedt
voldoende waarborgen om vertrouwen te scheppen in een apparaat'. In
ieder geval méér dan het ter beschikking stellen van de broncode van
de software. `Want je hebt heel veel mensen die zich met programmeren
bezig houden. Stel, je maakt de software open. Iedereen kijkt er naar
en iedereen maakt opmerkingen. Wat is dan waar? In wie moet de burger
dan vertrouwen stellen? En is iedereen die wat op te merken heeft wel
onafhankelijk? Een testinstituut is dat wél! Individuele personen
kunnen ook zo hun bindingen en belangen hebben'. Hij voegt daar aan
toe, aangevend dat de hele situatie Nedap hoog zit. `Om daarmee
stemmachines in diskrediet te brengen'.

Onafhankelijke testinstituten kunnen volgens Steentjes objectief
vaststellen dat iets aantoonbaar goed is gemaakt. Op de vraag van Bart
Jacobs of dan de evaluatierapporten openbaar kunnen zijn, geeft
Steentjes aan dat hij daar `geen probleem' me heeft. Dat ze niet
openbaar zijn heeft te maken met het eigendomsrecht. Dat lag en ligt
niet bij het ministerie van Binnenlandse Zaken. Dat ligt bij Nedap als
opdrachtgever van TNO, want Nedap moest nu eenmaal aan het ministerie
een `door het testinstituut afgegeven rapport kunnen laten zien dat de
apparaten aan de eisen voldeden. In dat rapport worden de bevindingen
vastgelegd van de keuringsinstantie en dat vormt de basis voor de
goedkeuring van de stemmachines door het ministerie. Waarom zou dat
rapport onder tafel moeten? Rapport in Ierland is ook openbaar. BZK
noch TNO hebben bezwaar tegen openbaarheid. Daarover is recent contact
geweest met de secretaris van de kiesraad'.

Bart Jacobs, die de testrapporten bij het ministerie en bij TNO heeft
opgevraagd, maar ze niet kreeg, omdat hij ze in feite ook steeds aan
de verkeerde vroeg, vraagt dan `Mag ik een exemplaar hebben?'

Waarop Steentjes antwoordt; `Als u dat wilt. Alleen zou ik u willen
vragen ze niet meteen op internet te zetten'. Wanneer de uitgewerkte
teksten van het gesprek aan Jacobs worden voorgelegd, voegt hij alsnog
toe `Dit is natuurlijk mooi dat ik het TNO-rapport mag inzien, maar
het lost de zaak niet fundamenteel op. De kring van mensen die de
details kennen wordt erdoor met een vergroot, maar dit is geen echte
opening van zaken'.    


Toelichtingen
-------------

(1) Zie B&R 2004 nr. 5 p 199. Kijk voor een redelijk compleet
overzicht van de discussie eens op election.nl, de site van
Groenendaal/Nedap en op de site van professor Bart Jacobs
(NIII.kun.nl/~bart/). In het artikel over een verkiezingsdagje Tilburg
in dit nummer wordt aangegeven hoe de markt voor stemmachines/stemPC's
in Nederland verdeeld is. In totaal staan er op een verkiezingsdag in
Nederland rond 8300 stemmachines en 330 stemPc's. In nog maar 7 tot 8%
van de stembureaus wordt de stembus met het rode potlood gebruikt.

(2) Jan Groenendaal maakt hier een kanttekening bij: `Dat fundamentele
recht van de kiezer om het tellen te volgen is bewust bij de
overwegingen om stemmachines toe te staan door de wetgever
genuanceerd. Trouwens wat ziet de kiezer nu eigenlijk als die papieren
stembiljetten heen en weer gaan? Heeft dat inhoudelijk waarde als
controle op telling? Uit de praktijk bleek in de tijd van de
stembiljetten dat er van dit recht vrijwel in het geheel geen gebruik
werd gemaakt. Er waren zelfs voorzitters van stembureaus die de
laatste kiezers de deur uitjoegen en de deur op slot deden als ze
gingen tellen'.

(3) In zijn rede `De computer de wet gesteld'die hij uitsprak op 16
mei 2003 bij de aanvaarding van het ambt van hoogleraar aan de
faculteit der Natuurwetenschappen, Wiskunde en Informatica met als
leeropdracht Beveiliging en correctheid van programmatuur, zei hij het
zo (p21) `Kunnen we ermee leven dat velerlei procedures die een
wezenlijk onderdeel uitmaken van onze democratie, van onze rechtspraak
en van ons openbaar bestuur afgehandeld worden door computers in black
boxes met misschien een stickertje van TNO, waar bij niemand weet wat
er precies gebeurt? Natuurlijk niet! Openheid en transparantie moeten
ook bij vergaande automatisering gegarandeerd zijn. Een voor de
handleggende eis in deze sector is het gebruik van open standaards,
open ontwerpen en van open source software, zodat iedere burger in
principe de juiste werking zou kunnen controleren'.

(4) Dat is al zo sinds in de jaren zestig de door de Kiesraad
geëntameerde mechanische stemmachines op de markt zijn gekomen. Eind
jaren 70 kwamen de elektronische stemmachines en in de jaren 90 de
huidige generatie.